Ngày 15/7/1950, theo chỉ thị của Bác Hồ, Đoàn Thanh niên Cứu quốc Việt Nam thành lập đơn vị Thanh niên xung phong (TNXP) công tác Trung ương đầu tiên tại núi Hồng, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên với 225 đội viên để phục vụ chiến dịch Biên giới.
Mục đích thành lập đội TNXP là nhằm “phát huy sức mạnh dời non lấp biển của tuổi trẻ, xung phong phục vụ cuộc kháng chiến cứu nước đi đến toàn thắng và làm “trường học lớn” đào tạo rèn luyện đội ngũ cán bộ của Đảng, Nhà nước phục vụ công cuộc kiến quốc, xây dựng Chủ nghĩa xã hội tương lai”.
TNXP chống Pháp đã góp phần bảo vệ an toàn các cơ quan Trung ương, tham gia xây dựng các tuyến đường huyết mạch phục vụ chiến đấu. Đặc biệt, trong chiến dịch Điện Biên Phủ, trên 16.000 cán bộ đội viên TNXP đã đảm bảo giao thông thông suốt ở các toạ độ lửa như đèo Pa Đin, ngã ba Cò Nòi…
Ngày 20/3/1951, trong chuyến thăm Liên phân đội TNXP 312 làm nhiệm vụ tại cầu Nà Cù (Bắc Kạn), Bác Hồ đã ứng khẩu 4 câu thơ nổi tiếng tặng Lực lượng TNXP Việt Nam:
Không có việc gì khó
Chỉ sợ lòng không bền
Đào núi và lấp biển
Quyết chí ắt làm nên
Các thế hệ thanh niên Việt Nam không ai không thuộc những lời dạy quý báu này và nhạc sĩ Hoàng Hòa đã phổ nhạc thành bài Đoàn ca nổi tiếng.
Năm 1965, đế quốc Mỹ ồ ạt đưa quân xâm lược nước ta. Cùng với bộ đội mang quyết tâm “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”, trên 200.000 TNXP chống Mỹ cứu nước đảm bảo huyết mạch giao thông với khẩu hiệu “tim có thể ngừng đập, nhưng mạch máu giao thông không thể tắc”. Những địa danh ghi đậm chiến công của TNXP thời kỳ này như Ngã ba Đồng Lộc, Truông Bồn, Hàm Rồng, đường 20 Quyết Thắng, núi Nhồi, hang Tám Cô… mãi mãi đi vào lịch sử dân tộc với niềm tự hào bi tráng nhất.
Trong 10 năm hoạt động (từ 1965 đến 1975), Tổng đội TNXP Giải phóng miền Nam đã đảm trách hầu hết các chiến dịch quan trọng ở miền Nam như chống cuộc càn Junction-City, cuộc tổng tấn công Tết Mậu Thân, Chiến dịch Hồ Chí Minh,… tham gia 614 trận đánh lớn, xứng đáng với danh hiệu được bộ đội trao tặng: “chân đồng, vai sắt, mắt ngựa, bụng thần tiên”.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cả nước có gần 450.000 TNXP làm nhiệm vụ phục vụ chiến đấu. Có trên 45.000 TNXP bị thương, khoảng 10.000 TNXP hy sinh, 5.600 nữ cựu TNXP không xây dựng được gia đình, sống cô đơn, không nơi nương tựa. Hiện còn 681 TNXP hy sinh chưa được xác nhận liệt sĩ. 8.713 TNXP bị thương chưa đươc giải quyết chế độ thương tật. Hơn 13.000 cựu TNXP bị nhiễm chất độc da cam (còn 11.000 trường hợp chưa được giải quyết chế độ) và 4.600 con đẻ bị hậu nhiễm chất độc này (còn 3.000 trường hợp chưa được giải quyết chế độ)…
Ngày 30/6/1995, thể theo nguyện vọng của đông đảo cán bộ đội viên TNXP các thế hệ, Thủ tướng Chính phủ lúc bấy giờ là đồng chí Võ Văn Kiệt đã ký quyết định số 382/TTg lấy ngày 15/7 hàng năm làm ngày truyền thống của Lực lượng Thanh niên xung phong Việt Nam.
Ngày 15/7 – Ngày truyền thống của lực lượng Thanh niên xung phong mang tới nhiều ý nghĩa tốt đẹp. Đây là dịp để cả nước nhớ về hình ảnh những người thanh niên xung phong kiên cường, bất khuất, dũng cảm hoàn thành nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc. Đến khi thời bình, những phẩm chất đáng quý của lực lượng thanh niên xung phong vẫn tiếp tục phát huy.
Hiện cả nước có 60 tỉnh, thành, 602 huyện, 6.822 xã, phường có tổ chức Hội Cựu TNXP. Hội luôn đồng hành với Đoàn thanh niên; phối hợp đề xuất với Đảng, Nhà nước ban hành thực hiện chu đáo những chính sách đối với TNXP đã hoàn thành nhiệm vụ. Hội là “Nhân chứng lịch sử” quan trọng trong việc xác minh, lập hồ sơ xác nhận liệt sĩ, thương binh, người có công trong lực lượng TNXP.
Thanh niên xung phong luôn luôn là niềm tự hào của dân tộc. Ngày nay, lực lượng thanh niên xung phong vẫn tiếp tục giữ vững ngọn lửa cách mạng, luôn nỗ lực vươn lên trong cuộc sống, tham gia vào công cuộc xây dựng và phát triển đất nước.